اگر با دنیای رمز ارزها مانند بیت کوین یا اتریوم آشنا باشید، احتمالا نام بلاک چین به گوشتان خورده است. فناوری نوینی که در بستر آن، پول در قالب کد رد و بدل می شود و نقش بانک ها تقریبا حذف شده است. اما بلاک چین تنها به رمز ارزها محدود نمی شود. این فناوری در حال ورود به بازارهای سنتی از جمله انرژی و فولاد است. شاید در نگاه اول، پیوند بلاک چین با بازار سنتی مثل فولاد عجیب به نظر برسد، اما مشکلاتی مانند نبود شفافیت، جعل اسناد و دشواری ردیابی کالا نشان می دهد که این فناوری می تواند حلقه گمشده این صنعت باشد.
در بازاری که قیمت آهن امروز ممکن است فردا دیگر معتبر نباشد، بلاک چین می تواند راه حل نوینی برای افزایش شفافیت و اعتماد باشد. در این مقاله بررسی می کنیم بلاک چین چگونه کار می کند، چرا بازار آهن به آن نیاز دارد و آیا چنین تغییری در ایران امکان پذیر است یا نه.
بلاک چین چیست و چرا تا این اندازه مورد توجه قرار گرفته است؟
بلاک چین یک روش دیجیتال برای ثبت، ذخیره و تبادل اطلاعات است. این فناوری بر پایه زنجیره ای از بلوک ها ساخته شده که هر بلوک حاوی اطلاعات مشخصی (مثلا جزئیات یک معامله یا وضعیت یک کالا) است و به بلوک قبلی خود متصل می شود. این اتصال باعث شکل گیری یک ساختار زنجیره ای می شود که اطلاعات در آن به صورت دائمی و غیرقابل تغییر ثبت می شوند.
اگر بخواهیم بلاک چین را ساده تر درک کنیم، می توانیم آن را مثل یک دفتر کل دیجیتالی تصور کنیم که در اختیار همه اعضای یک شبکه قرار دارد. هر تراکنش یا داده ای که در این دفتر نوشته می شود، برای همیشه باقی می ماند و همه می توانند آن را ببینند. اما هیچ کس به تنهایی نمی تواند چیزی را در آن تغییر دهد یا حذف کند، مگر اینکه اکثریت اعضا آن را تایید کنند. این ساختار باعث می شود بلاک چین در برابر جعل، دستکاری یا حذف اطلاعات بسیار مقاوم باشد.
ویژگی هایی مثل غیرمتمرکز بودن، شفافیت، امنیت بالا و تغییر ناپذیری، بلاک چین را به ابزار کارآمدی در مدیریت اطلاعات و اعتمادسازی تبدیل کرده اند. در زنجیره تامین کالا، بلاک چین کمک می کند تا مسیر حرکت یک محصول از کارخانه تا مصرف کننده به طور دقیق ردیابی شود. در صنعت بیمه، سوابق مشتریان به صورت شفاف و غیرقابل تحریف ذخیره می شود. حتی در بخش انرژی، بلاک چین امکان مدیریت هوشمند و قابل اعتماد توزیع برق را فراهم کرده است.
در این میان، صنعت فولاد هم از نگاه توسعه دهندگان بلاک چین پنهان نمانده است. شرکت هایی مانند Tata Steel در هند و پلتفرم های آزمایشی در چین، استفاده از بلاک چین را برای دیجیتال سازی زنجیره تامین فولاد آغاز کرده اند. هدف آن ها شفاف تر شدن فرایندها، کاهش هزینه های غیرضروری و تقویت اعتماد بین تولیدکننده، فروشنده و مصرف کننده نهایی است. اگر این فناوری به درستی در بازارهای منطقه ای از جمله ایران هم پیاده سازی شود، می تواند انقلابی در نحوه دسترسی به داده هایی مانند قیمت میلگرد و مقاطع فولادی دیگر ایجاد کند.
چرا بازار آهن به بلاک چین نیاز دارد؟
زنجیره تامین فولاد مسیر طولانی و پیچیده ای است که از استخراج سنگ آهن آغاز شده و تا تولید، انبارداری، حمل و نقل و عرضه نهایی ادامه دارد. در این فرایند، بازیگران متعددی از جمله معادن، کارخانه ها، انبارداران، بازرگانان و پیمانکاران نقش دارند. با این حال، بخش بزرگی از اطلاعات در این زنجیره همچنان به روش های سنتی و از طریق فرم های کاغذی و حتی مکالمات شفاهی یا پیام رسان ها ثبت و منتقل می شود. این شیوه های قدیمی زمینه ساز خطا، جعل، تاخیر و بی اعتمادی میان طرف های مختلف هستند.
فرایند قیمت گذاری در بازار آهن نیز از نبود شفافیت و ابزارهای قابل اعتماد رنج می برد. نوسانات شدید، نبود مرجع رسمی برای تعیین دقیق قیمت روز آهن یا مقایسه لحظه ای قیمت مقاطع فولادی باعث می شود مصرف کنندگان و حتی فروشندگان به منابع غیررسمی یا کانال های شخصی وابسته شوند. علاوه بر این، جعل گواهی های کیفیت، مخدوش بودن اطلاعات مربوط به مبدا تولید و تحویل محصولاتی با مشخصات غیر واقعی، از دیگر چالش های رایج این بازار به شمار می رود.
در چنین بستری، فناوری بلاک چین می تواند به عنوان یک زیرساخت مطمئن و قابل اعتماد، جایگزین شیوه های سنتی شده و با شفاف سازی و حذف واسطه های اطلاعاتی، ساختار این بازار را متحول کند. برخی از مهم ترین مزایای آن عبارت اند از:
- افزایش شفافیت قیمت گذاری: در بازار فعلی، قیمت تیرآهن، میلگرد و محصولات فولادی دیگر معمولا از طریق تماس تلفنی، کانال های پیام رسان یا مراجعه به وب سایت های متعدد تعیین می شود که هر کدام ممکن است نرخ متفاوتی ارائه دهند. این پراکندگی منجر به نوسانات زیاد و نبود مرجع معتبر برای قیمت گذاری لحظه ای می شود. بلاک چین با ثبت لحظه ای معاملات واقعی میان خریداران و فروشندگان، بستری فراهم می کند که اطلاعات قیمتی قابل اعتماد، مستند و در دسترس همه باشد.
- افزایش هماهنگی بین بازیگران زنجیره تامین: در ساختار سنتی، هر بخش از زنجیره (تولیدکننده، انباردار، حمل و نقل، فروشنده) معمولا سیستم اطلاعاتی مخصوص به خود را دارد و هماهنگی میان این بخش ها با تاخیر، خطا یا تکرار اطلاعات مواجه است. بلاک چین با ایجاد یک دفتر کل مشترک که همه اعضا به آن دسترسی دارند، باعث می شود تمام مراحل به صورت هم زمان و یکپارچه ثبت شود و نیاز به تطبیق دستی اطلاعات از بین برود.
- تقویت اعتماد و کاهش تقلب در اسناد و مشخصات کالا: یکی از معضلات رایج در بازار آهن، صدور گواهی های جعلی یا تغییر مشخصات محصول هنگام تحویل است. بلاک چین با ثبت غیرقابل تغییر اطلاعات محصول، شامل مشخصات فنی، مبدأ، تاریخ تولید و حتی گواهی های کیفیت، امکان جعل یا تحریف اطلاعات را تقریبا غیرممکن می سازد. خریدار می تواند با اسکن یک کد یا شماره سریال، همه اطلاعات واقعی کالا را از ابتدا تا زمان تحویل مشاهده کند.
- تسریع فرایندهای مالی و اجرایی از طریق قراردادهای هوشمند: معاملات سنتی فولاد، به دلیل نیاز به تاییدیه های دستی، فاکتورها و اسناد برای تسویه حساب و انتقال مالکیت، بسیار زمان بر و هزینه بر هستند. قراردادهای هوشمند در بستر بلاک چین می توانند برخی از این مراحل را خودکار کنند. برای مثال، زمانی که کالای خریداری شده به مقصد رسیده و تحویل آن تایید شده، پرداخت به صورت خودکار و بدون دخالت انسانی انجام شود.
- افزایش قابلیت ردیابی و رهگیری کالا: در بسیاری از موارد، پس از تولید کالا مشخص نیست که محصول دقیقا چه مسیری طی کرده، در چه شرایطی حمل شده یا چه مدت در انبار مانده است. بلاک چین امکان ثبت هر مرحله از مسیر حمل و نقل و انبارداری را فراهم می کند، به طوری که سابقه کامل حرکت کالا برای همه قابل مشاهده باشد.
چالش ها و موانع پیاده سازی بلاک چین در بازار فولاد
با وجود مزایای چشمگیر فناوری بلاک چین برای صنعت فولاد، پیاده سازی آن در یک بازار سنتی و گسترده مانند بازار آهن، به ویژه در کشورهایی مانند ایران که زیرساخت دیجیتال در آنها توسعه نیافته، با چالش های جدی همراه است. این چالش ها در لایه های مختلف فنی، انسانی، حقوقی و اقتصادی بروز پیدا می کنند و بی توجهی به آن ها می تواند موجب کندی یا حتی شکست پروژه های بلاک چینی در این حوزه شود.
- موانع زیرساختی و فنی: بسیاری از شرکت های فعال در صنعت فولاد، به ویژه در زنجیره های پایین دستی، همچنان از روش های سنتی برای ثبت و نگهداری داده ها استفاده می کنند. در نتیجه، اطلاعاتی مانند قیمت ورق سیاه یا اصالت تیرآهن، همچنان به منابع غیررسمی وابسته است. نبود زیرساخت دیجیتال یکپارچه، اتصال ناپایدار به اینترنت و کمبود تجهیزات لازم مانند حسگرهای اینترنت اشیاء یا سیستم های رهگیری، از مهم ترین موانع فنی در مسیر اجرای بلاک چین هستند.
- مقاومت فرهنگی و سازمانی در برابر تغییر: بازار فولاد از جمله بازارهایی است که با ساختاری ریشه دار، مبتنی بر اعتماد شخصی و تجربه تاریخی شکل گرفته است. در چنین فضایی، بسیاری از بازیگران سنتی ممکن است تمایلی به ثبت و اشتراک گذاری شفاف اطلاعات نداشته باشند. نگرانی درباره از دست رفتن انحصار اطلاعاتی و دسترسی رقبا به داده های حساس باعث ایجاد مقاومت طبیعی در برابر پذیرش سیستم های شفاف و توزیع شده مثل بلاک چین می شود.
- هزینه های اولیه اجرا و سرمایه گذاری: راه اندازی یک سیستم بلاک چین کارآمد نیازمند سرمایه گذاری در حوزه های سخت افزار، نرم افزار، آموزش نیروی انسانی و ایجاد ارتباط میان بخش های مختلف زنجیره است. برای بسیاری از شرکت های متوسط یا خرد در این صنعت، چنین هزینه هایی ممکن است قابل توجیه یا مقرون به صرفه نباشد، به ویژه اگر بازگشت سرمایه در کوتاه مدت تضمین نشده باشد.
- نبود چارچوب های حقوقی و قانونی مشخص: در حال حاضر بسیاری از قوانین تجارت، مالیات، اسناد رسمی و قراردادها در ایران با سیستم های متمرکز و کاغذی تنظیم شده اند. هنوز چارچوب مشخصی برای شناسایی قانونی داده های ثبت شده در بلاک چین، اجرای قراردادهای هوشمند یا اعتبار حقوقی امضای دیجیتال در این بستر وجود ندارد. این خلاء می تواند موجب بی اعتمادی یا تردید در استفاده گسترده از این فناوری شود.
- نبود تجربه های موفق بومی یا الگوهای داخلی: بسیاری از نمونه های موفق استفاده از بلاک چین در صنعت فولاد مربوط به شرکت های بین المللی نظیر Tata Steel، یا پروژه های دولتی در چین و اتحادیه اروپا هستند. در ایران هنوز تجربه موفق و قابل استنادی از به کارگیری بلاک چین در صنعت فولاد وجود ندارد که شرکت ها بتوانند از آن الگو برداری کنند. نبود این نمونه های عملیاتی، تصمیم گیری برای سرمایه گذاری روی فناوری را دشوارتر می کند.
آینده بلاک چین در بازار آهن ایران؛ چشم انداز یا رویا؟
بازار فولاد ایران، با تمام گستردگی و اهمیتی که در اقتصاد ملی دارد، همچنان بر پایه ساختارهای سنتی اداره می شود. ساختاری که در آن شفافیت اطلاعات، هماهنگی میان بخش ها، ردیابی دقیق کالا و اجرای به موقع تعهدات، بیشتر از آنکه نتیجه یک سیستم کارآمد باشد، به روابط انسانی، اعتماد شخصی و تجربه های پراکنده وابسته است. همین مسئله باعث شده که بسیاری از فعالان این بازار، حتی در شرایط حرفه ای، با ریسک هایی چون نوسان قیمت، تاخیر در تامین یا عدم اصالت کالا مواجه شوند.
فناوری بلاک چین با ایجاد امکان ثبت و تبادل داده های غیرقابل دستکاری می تواند به عنوان یک راهکار عملی برای رفع برخی از چالش های اصلی بازار فولاد ایران به کار گرفته شود. با این حال تحقق این فناوری در صنعت فولاد ایران مستلزم زیرساخت هایی است که در بسیاری از موارد هنوز شکل نگرفته اند. استانداردسازی داده ها، آموزش نیروی انسانی، اصلاح فرایندهای داخلی سازمان ها و تدوین مقررات مشخص برای تبادل دیجیتال اطلاعات از جمله پیش نیازهای این مسیر هستند. بدون وجود داده های ساختاریافته، چارچوب حقوقی روشن و سازوکار فنی مشخص، اجرای چنین راهکاری عملا امکان پذیر نیست.
پلتفرم هایی مانند فولادسل که به داده های روز بازار، قیمت ها و مشخصات محصولات فولادی دسترسی دارند، می توانند نقش عملی در تامین داده برای این نوع سامانه ها ایفا کنند. با تعریف استانداردهای فنی برای تبادل اطلاعات و همکاری نهادهای نظارتی و بخش خصوصی، این داده ها می توانند به زیرساختی برای توسعه راهکارهای مبتنی بر بلاک چین تبدیل شوند.
در آخر، پاسخ به این که آیا بلاک چین در صنعت فولاد ایران قابل اجرا است یا خیر، وابسته به تحقق همین پیش نیازها است. بدون آن ها، هرگونه تلاش فناورانه صرفا در سطح آزمایشی باقی خواهد ماند و به بهبود عملکرد صنعت فولاد منجر نخواهد شد.
